Eflatun’un mağarası

Günümüzden ikibinbeşyüz yıl önceyazılmış olsada, Eflatun’ un Devlet diyaloglarının yedinci kitabında tasvir ettiği mağara ve beşerler günümüz dünyasındada bizi düşündüren ve bir şeyler anlatan bir tanımlamadır.

İnsan niyetinde önemli kilometre taşlarından biri olan Sokrates milattan evvel 468 yılında doğmuş ve 400 yılında ölmüş, bütün ömrünü Atina’ da, dökülmüş saçları, tombul yüzü, iri burnu ve hiçte filozofa benzemeyen imajı ile, Atinalılarla, çocuklarla, gençlerle heryerde konuşarak, sorular sorarak, dobra dobra lakin ahpabça sohbet ederek gününü geçiren bir filozoftu. Bu uzun sohbetleri, konuşmalarında en sık kullandığı cümleler, ” benim tek bildiğim birşey bilmediğimi bilmektir” yahut “kendini tanı” idi. Bu sade biçimi içinde savaşlara katılmış hatta bir kezinde Alkibiades! i vefattan kurtarmıştı. Gençliğin ahlakını bozuyor, onlara yanlış inançlar öğretiyor diye mevte mahkum edilmiş ve baldıran zehirini hiç tereddüt etmeden hatta neredeyse olağan bir şeymiş üzere içerek ölmüştür.

Sokrates öldüğünde 28 yaşında öğrencisi olan Eflatun; soylu ve güçlü bir ailenin çocuğuydu. Güzel, güçlü, kuvvetli bir insandı. Bu nedenle Platon ismini aldığı söylenir. Sokrates’ in vefatından sonra uzun mühlet Atina’ dan ayrılıp fakat 40 yaşlarında tekrar dönmüştür. Niyet bahçesi olan  Akademos’ ta Sokrates üzere öğrencileriyle sohbet eden ve onlara kendini sevdiren bir hoca olmuştur. 80 yaşına kadar fikirlerini diyaloglar stilinde bir anlatı ile belkide hiçbir yerde gerçekleşmiyeceğini anladığı en düzgün devleti, hocası Sokrates’ in niyetleri ile birlikte bu kitapta kurgulamıştır.

Bütün diyaloglarda olduğu üzere, devlet kitabında, fikirlerin hangisi nereye kadar Sokrates’ in, nereye kadar Eflatun’ un pek ayrılmasada tartı Sokrates’ cilt yanadır. Günümüze kadar pek çok çevirisi ve basımı yapılan bu çok tanınan yapıtın; Remzi kitabevi tarafından basılan, Sebahattin Eyüboğlu ve M. Ali Cimcoz’ un çevirisini yaptığı, eski yunancasındaki zorlluklarda Azra Erhat’ ın yardımcı olduğu bu baskısında, yedinci kitabı ve mağara tasvirini okuyup farklı bir yorumla ele almaya çalışacağız.

Sokrates şöyle anlatıyor; ” Yer altında mağaramsı bir yer, içinde beşerler. Önde uzunluktan boya ışığa açılan bir giriş… Beşerler çocukluklarından beri ayaklarından, boyunlarından zincire vurulmuş, bu mağarada yatıyorlar. Ne kımıldanabiliyor, ne de burunlarının ucundan öbür bir şey görebiliyorlar. O denli sıkı sıkıya bağlanmışlar ki başlarını bile oynatamıyorlar. Yüksek bir yerde yakılmış bir ateş parıldıyor artlarında. Mahpus beşerlerle ateş ortasında dimdik bir yol var. Bu yol boyunca alçak bir duvar, hani şu kukla oynatanların seyircilerle kendileri ortasına koydukları ve üstünde becerilerini gösterdikleri bölme var ya, onun üzere bir duvar. Bu alçak duvarlar ardında beşerler düşün, ellerinde türlü türlü araçlar, taştan, tahtadan yapılmış, beşere, hayvana ve daha öbür şeylere benzeyen kuklalar taşıyorlar. Bu taşıdıkları şeyler, bölmenin üstünde görülüyor. Gelip geçen insanların kimi konuşuyor, kimi susuyor. Ancak tıpkı bizler gibi! Bu durumdaki beşerler kendilerini ve yanlarındakini nasıl görürler ? Lakin gerilerindeki ateşin aydınlığı ile mağarada karşılarına vuran gölgeleri görebilirler. Artık bu adamlar ortalarında konuşacak olurlarsa, gölgelere verdikleri isimlerle gerçek objeleri anlattıklarını sanırlar. Bu zindanın içinde birde yankı düşün; geçenlerden biri her konuştukça, beşerler bu sesi karşılarındaki gölgenin sesi sanmazlarmı ? Bu adamların gözünde gerçek, yapma objelerin gölgelerinden diğer birşey olamaz ister istemez.

Bu adamların zincirlerini çözer, bilgisizliklerine son verirsen, herşei olduğu üzere görürlerse, ne yaparlar ? Mahpuslardan birini kurtaralım; zorla ayağa kaldıralım, başını çevirelim, yürütelim onu, gözlerini ışığa kaldırsın. Bütün bu hareketler ona acı verecek. Gölgelerini gördüğü objelere gözleri kamaşarak bakacak. O na demin gördüğü şeyler yalnızca boş gölgelerdi, artık ise gerçeğe daha yakınsın, daha gerçek görüyorsun, dersek; önünden geçen her şeyi birer birer ona göstersek, bunların ne olduğuna şaşırmaz mı ? Onu zorla alıp götürsek, dik ve sarp yokuştan çıkartıp, dışarıya gün ışığına sürüklesek, canı yanmaz, karşı koymaz mı? Gün ışığında gözleri kamaşıp bizim artık gerçek dediğimiz objelerin hiçbirini göremeyecek hale gelmez mi ? Dünyayı görmek isterse buna alışması gerekir. Rahatça gösterebildiği birinci şeyler gölgeler olacaktır. Sonra insanların ve objelerin sudaki yansımaları, sonunda kendileri. Daha sonra gözlerini üst kaldırıp, yıldızları, ayı, gökyüzünü seyredecek, en sonunda güneşi; ancak artık sularda yansımasını değil, olduğu yerde olduğu bibi. Artık birinci yaşadığı yeri, orada bildiklerini, arkadaşlarını hatırlayınca, haline sevinip orada kalanlara acımazmı ? Yine mağaraya dönüp eski yerini alsa; gün ışığından ayrılan gözleri karanlığa alışabilir mi?
 

Eflatun bu mağarayı ve üst dünyaya çıkan, dönmesi güç olan insanı, kendi filozofisinin de temeli olan ideler dünyası ve gerçeklik için anlatır. Devlet adamlarının filozof olmasını yada filozofların devlet adamı olmasını, bu gerçekliğe erişmiş haliyle insanların yönetici olmasının lakin kusursuz devlet için uygun olacağını anlatmak için bu tasviri kullanır. Biz ise bu sefer mağaradakiler ve dışındakilere günümüz dünyasındaki imajlarla dolu yaşantısı ile 21. yüzyıl insanı olarak bakmaya çalışacağız.

Evinde her akşam televizyon karşısında ve sinema salonlarındaki biz insanlara biraz evvel Eflatun’ un mağarasındaki beşerler üzere bakınca ne kadar benzediğini, arttan vuran ışık ve perdedeki gölgeler ile ne kadar benzeştiğini faredebiliyoruz. 21. yüzyılda insanlığın imajlarla bezenmiş bir dünyada yaşadığını söylemek pek aldatıcı olmaz sanırım. Lokal kültürel yaşantı ve hayat anlayışı biçimlerinin, yaygın elektronik medya ile tüm dünya kültürlerinde benzerliklere hakikat insanları ittiği, giysi stilinden lisana, alışveriş usulünden tüketim alışkanlıklarına kadar mahallî kültürün yerini hakim tek bir kültürün almaya başlaması biraz da bu imajların yaygınlığından gelmektedir. İsmail Cem’ in dünyada reklam ve medyanın yaygınlığına ve çeşitliliğine karşın, sahiplerinin iki elin parmaklarından daha az olduğunu ve günümüz beşerinin zihinsel bir medyatik bombardıma ile etkilendiğini anlattığı makalesini, Erich Fromm’ un ” olmak ” yada “sahip olmak” çelişkisindeki insanı birlikte düşündüğümüz de, imajların sahip olmayı, olmanın yerine geçirdiğini görebiliriz. Bilgiye sahip olmak yani kullanılabilir bilginin ( enformasyon ) kazanılması ve bununda mülkiyetinin o şahısta olması ile biliyor olmak üzere işlevsel üretici bir sürecin modülü olmayı, yani imajlar dünyasında memnunluk halini arayan, bulduğu hissini taşıyan insanın, Eflatun’ un mağarasındaki insan, bilmek ve gerçeği eline geçirip, ona sahip olmak değil, daima eleştirip, araştırarak gerçeğe daima biraz daha yaklaşmak uğraşındaki insanında mağaradan çıkmaya çalışan insan üzere olduğunu söyliyebiliriz.

Hegel’ e nazaran ” kavramın kendisini gerçekte bulması tabiat, gerçeğin kendisini kavramda bulmasıda akıldır “. Gerçeklikten mahrum kanıda yabancılaşma ve çelişmeyi getirir. Medya yolu ile insanların zihninde oluşturulan imajlarsa ne kadar pazar pahası olsada işte tam bu noktada insanın gerçeklikten uzaklaşmasına, ne kadar rasyonelleştirilse de rasyonaliteden kopmasına sebep olur. Doğan çelişki ve getirdiği itimat kaybı, imajların sunuluş biçimine, insanlara sağlıyacağı söylenen memnunluk ve refahın tam bilakis doyumsuzluk ve güvensizlik hissine neden olur. Artık Eflatun’ un mağarasına dönersek, ferdî olarak vicdanın sesini duyma ve gerçekliğe ulaşma eforu tıpkı örnekteki, çökmeye alıştığı için ayağa kalkınca acı duyan insan üzere, zihinsel efor sarf etmeye ve bira da acı çekmeye katlanmakla olabilir.

* Doç. Dr. Akif Tan’ın,  SD Sıhhat Fikri ve Tıp Kültürü mecmuasının Mart 2007 tarihli 2’inci sayısında yayımlanan yazısı