Transaksiyonel analiz çerçevesinde ebeveyn tutumlarının çocuklara etkisi

TRANSAKSİYONEL TAHLİL ÇERÇEVESİNDE

EBEVEYTUTUMLARININ ÇOCUKLARA ETKİSİN

İçinde bulunduğumuz aile, ailenin içerisindeki yerimiz kıymetimiz ve konumumuz aslında yetişkinlikte de devam eder. Kişi her ne kadar tam aykırısını gerçekleştireceğini düşünse de… Aile içerisinde edindiğimiz pozisyon kendimize ait bilgiler verir bize. Daha yeni doğmuşken yalnızca ebeveynlerimiz bize nasıl davranırsa kendimizin de neye bedel olduğunu keşfederiz. Sevilmeye mi, dövülmeye mi, eleştirilmeye mi övülmeye mi, önemsemeye mi önemsenmemeye mi layığız bunların kararını alırız. Bunlara karar verir ve bu kıymetleri destekleyecek bireyler ediniriz yetişkinliğimizde. Zira kendimize dair öğrendiklerimiz dışında çok yabancı hissederiz kendimi ve rahatsız olur. Tanıdığımız pahalarla ve etiketlerle kendimizi daha inançta hissederiz. Ebeveyn olarak da çocuklarımızın yalnızca çocukluk vaktini değil yetişkinliğini de etkilediğimi bilmemiz gerekir. Bunu duymak daha fazla kaygılandırabilir ebeveynleri. Ebeveyn olmak hakikaten büyük sorumluluktur.

Ebeveyn tavırlarının çocuklar üzerinde tesirli olduğunu daha evvel duymuşsunuzdur ve ya okumuşsunuzdur. Ebeveyn tavırlarının çocuğu nasıl şekillendirdiği, çocuğun özgüvenini ne halde etkilediğini ve ya çocuğu ne kadar bağımsızlaştırdığı gibi…Aslında bu liste oldukça uzun ve ayrıntılı. Daha evvel bildikleriniz ya da öğrendiklerin tahminen dışında bugün ebeveyn tavırlarının çocuğun hayatındaki ömür konumunu nasıl etkilediğinden ve tıpkı vakitte yetişkinliğinde nasıl izler taşıdığından bahsedeceğim.

Öncelikle Transaksiyonel Tahlil nedir bunu kısaca anlatmakla başlayayım.(Daha kısa olması ismine TA olarak bahsedeceğim).TA beşerler ortası bağların çözümlenmesi olarak tanımlanabilir. Ortaya çıktığı yıllarda bir psikoterapi yolu olarak geliştirilse de son yılarda kişilik, irtibat, hayat üzere geniş alanlarda var olmuş bir yaklaşımdır. TA’nın kurucusu olan Eric Berne;’e nazaran en kıymetli gayelerden biri kişiliğin duygusal ve anlık bilişenleri ortasında mümkün temaslardan en açık ve gerçeğini kurmaktır. Kısaca irtibat psikolojisi diyebiliriz kendilerine.

Kuramın en bilinen kavramları da ömür durumları ve ego durumlarıdır. Bu iki kavramla birlikte ebeveynlerin ya da bakım veren bireylerin çocuklar üzerindeki bıraktıkları ya da bırakabilecekleri tesirlere bakalım.

Ama öncesinde ebeveynlerin ebeveynliklerini nasıl şekilleniyor gelin buna bakalım.

EBEVEYNLERİN EBEVEYNLİKLERİ NASIL ŞEKİLLENİR?

Çocukların tesirinden evvel ebeveynler neden birbirinden ayrışır? Mevzuya buradan bakalım. Siz ne düşünüyorsunuz bu mevzu hakkında? Kimisi çok sınırsızken kimisinin katı kuralları olur, kimisi sevgisini rahatlıkla gösterirken kimisi gösteremez ya da kimisi çok koruyucuyken kimisi neden hiç muhafaza muhtaçlığı duymaz üzere… Ebeveynllik neden bu kadar çeşitlidir?

TA’ nazaran benliğimiz 3 farklı ego durumundan oluşur. Bunlardan birincisi çocuk ego durumu ikincisi yetişkin ego durumu üçüncüsü ise ebeveyn ego durumudur. Ve ömrümüzün birinci yılından itibaren bu ego durumlarımız şekillenmeye başlar, yetişkinliğin sonuna kadar devam eder.

Bir yetişkinde üçünün de birlikte var olması gerektiğini düşünen kurama nazaran doğduğumuz günden itibaren yaşadıklarımız, gördüklerimiz, duyduklarımız, hissettiklerimizin hepsi bir arşiv üzere kayıt altına alınır ve silinmez. Bu bellekler oluşurken ebeveynlerimizim olaylara,durumlara,yaşantılara,yeniliiklere,olumsuzluklara,değişikliklere nasıl reaksiyonlar verdiğini ya da yargılarını görürüz ve kayıt altına alırız. Olması gerekenmiş üzere düşünürüz çocuk yaşta. Çocuk yaşta oluşturduğumuz tavır ve davranışlar bellekte bizim ebeveyn ego durumumuzu oluşturur. Ebeveyn ego durumun aktive olması için ebeveyn olmanıza gerek yoktur. Karşınızda bir çocuk yada çocuk olarak gördüğünüz biri ebeveyn ego durumunuzun harekete geçmesini sağlar. Bunun yanında çocukken gözlemlediklerimiz dışında çocukken hissettiklerimiz de epeyce değer arz ediyor. Çocukken hissettiğimiz hisler da bizim çocuk ego durumumuz oluşturuyor. Şöyle örneklendireyim. Çocukken merak ettiği şeyleri soran çocuk ve sorularına karşılık alamamış üstüne azarlanmış bir çocuk düşünelim. Çocuğun burada hissettiği şeyler ıstırap, öfke, değersizlik üzere olumsuz hisler olabilir. Çocuk halinde merakla bu olumsuz hisleri eşleştirebilir. Yetişkinliğine geldiğinde merak hissini doğallığıyla yaşaması sıkıntı olur haliyle.(Merak etmem diğerlerini kızdırabilir, beni de korkutabilir, sormasam daha âlâ olur.) Merak çocuksuluğun temel duygularındandır. Bu kişinin çocuk ego durumu desteklenmediği için yetişkin olduğunu ve çocuk ego durumundan indirip yapması beklenir. Ebeveyn ego durumuna geçtiğinde de meraklanan çocuğa öfkeyle karşılık vermesi beklenir. Zira kayıtları bu olaya bu türlü karşılık vermesi gerektiğini ve çocuğun bu türlü hissetmesi gerektiğini öğretmişti.

Şimdi de bu ego durumları nasıl ne biçimde oluşur buna bakalım.

Çocuk Ego Durumu:

Hepimizin beyninde ve hudut sisteminde ,bir çocuk olarak kendi dürtülerimizin, hayatı ve dünyayı tanıma biçimimizin ,dünyayı tanımamız esnasında hissettiğimiz hisleri ve bu dünyaya ahenk sağlama tekniklerini bize tekrar eden kayıtları vardır. Çocuk benliği hislerin ,deneyimlerin ve uyumların iç dünyasıdır.

Ebeveyn Ego Durumu:

Ebeveyn benliği bireye anne baba figürleri olarak katkıda bulunan ve duygusal taraftan kıymetli olan tüm şahısların tavır ve davranışların karışımıdır. Anne baba olmayı ebeveynlerimizden öğreniriz. Ebeveyn olduğumuzda da istemesek de onlara benzeşiriz.

Yetişkin Ego Durumu:

Yetişkin ego durumu öbür ego durumlarına nazaran daha geç başlayan bir süreçtir. Bebek bağımsızlaşmaya başladığında gelişmeye başlar. Yetişkin ego durumuzda çocukluk vaktinde çocuk halimizle hissettiklerimiz ve ebeveynlerimizin söyledikleri davranışlarıyla formlandığı ego durumudur. Kendine dair algılarını oluşturmuş ve bunlara nazaran hareket edip bağımsızlaşmış kişi diyebilir. Ebeveyn ve çocuk ego durumlarını haliyle kayıtlarını tamamlamış ve artık buna nazaran seçim yapmaya karar vermiş kişi.

Ego durumlarının nasıl şekillendiğinden bahsederken buraların değişip geliştirebileceğini de eklemek isterim. TA ‘da terapi emellerin başında değişim gelir.

Yetişkinlikte birtakım beşerler görürüz. Hiç bir formda eğlenmeyi, oyun oynamayı ya da çocuksu davranmayı gerçekleştiremez. Bu kişi çocukluk vaktinde aldığı kayıtlarda çocuksu olmaması gerektiğini öğrenmiş ve fazlaca yetişkin ya da ebeveyn ego durumunda kalabilir aksi takdirde kendini rahatsız hisseder.(Kayıtlar şunu der: Çocuksuluk-oyun-hareketlilik-merak makûs bir şeydir ve sen doğal halinle değil uyumlu halinle bizimle kal seni lakin bu formda kabul edebiliriz.) Bazen de merhamet göstermekte zorlanan ya da vicdansız sandığımız bireyler görürüz bize acımasız olarak gelse de onlara nazaran her şey çok yolundadır. Buradan da çocuğun ebeveyn ego durumunu yok saydığını çıkarabiliriz. Zira çocuk halinde ebeveynlik o kadar berbat bir şey ki olunmaması gereken bir kavram ki o gözetici ebeveyn haline geçmekte zorlanır kişi.(Kayıtlar der ki Ebeveyn olmak berbat bir şey bana daima makus şeyler hissettirdiler. Ben berbat şeyler hissetim ve onlar üzere olmayacağım. Ebeveyn olmayacağım.)Ya da hayatında muhakkak bağımsızlığını elde ettiği halde tam manasıyla yetişkin olamamış şahıslar vardır. Yalnızca çocuksu davranarak yetkisiz yetişkin olmuş şahıslar. Bu bireyler içinde yetişkin ego durumu çok gelişmemiştir. Şahsa daima çocuk üzere yaklaşıldığı için yalnızca çocuk ego durumda kalan bir kişi.(Benim sorumluluklarım yok nasıl yerine getirilir bilmiyorum.(Kayıtlar der ki: Bu bahiste bana hiç kâfi hissettirilmedi ve nasıl yapılacağını bilmiyorum. Yalnızca korunmayı ve diğerlerine itaat etmeyi öğrendim ben.)

Ebeveynlerin nasıl ebeveyn olduklarını ve neden değişkenlik gösterdiği hakkında az çok bilgi edindik. Artık de meşhur ömür konumlarına gelelim.

Yaşam durumları 4 ayrılır. Ve bu konumlardan yaklaşık 6 yaşına kadar çocuk bunlardan birini seçer ve hayatı boyunca bu konumu sürdürmeye çalışır.

4 ÖMÜR POZİYONU

BEN OK,SEN OK(HAYAT YAŞAMAYA DEĞER)

Bu konum sağduyulu ve sağlıklıdır. Gerçekçi davranırsak kendimiz ve diğerleriyle ilgili meseleleri yapan bir biçimde çözümleyebiliriz. Beklentilerimiz gerçekleşmesi muhtemeldir. İnsanların değerini onaylarız. Ebeveyn tavırların inançlı ve dengeli olduğu, çocuğa gerekli bağımsızlıkları, gereksinimlerini ,sınırlarını verebilmiş ve çocuğa yetişkin olmak konusunda rol model olan ebeveyn tavırlarına epeyce yakındır. Çocukla yeri geldiğinde çocuk ego durumuna geçen gerekirse ebeveyn ego durumuna geçen ve gerekirse de yetişkin ego durumunun içinde inançlı ilgiye sahip olmuş ebeveyn tavrıdır.

BEN OK,SEN OK DEĞİLSİN

(SENİN ÖMRÜNÜN FAZLA KIYMETİ YOK)

Bu konumda şahıslar kendilerini aldatılmış ve haksızlığa uğramış hissederler sıklıkla. Bu nedenle diğerlerini aldatmaya ve ezmeye çalışırlar. Başımıza gelenlerden diğerlerini sorumlu fiyatlar birebir vakitte . Ebeveyn tavırları olarak baktığımızda ise yalnızca çocuk odaklı olan ve ebeveyn olarak kendileri yok sayan, bedelsiz gören ve çocuğun ebeveynleşip, ebeveynin çocuklaştığı sistem diyebiliriz. Bu aile yapısında yalnızca çocuğun istekleri ve beklentileri çok değerli olur ve çocuk da buna ahenk sağlamaya başlar. Aile kendisinin OK olmadığı ve yalnızca çocuğun OK olduğunu farkında olmadan aşılar. Çocukta etrafında yalnızca kendisin OK olduğunu düşünerek, karşı tarafın OK olmadığını düşünür. Çocukluk Çağı Narsizmi ile yakından ilgilidir. Bu çocuk yetişkin olduğunda ise öğrendiği hayat durumunu sürdürmeye çalışılır. Ve OK olmayan yetersiz bir kişi seçer kendisine.

BEN OK DEĞİLİM,SEN OKSİN(YAŞAMIM FAZLA KIYMETLİ DEĞİL)

Bu konumda kendilerini diğerleriyle kıyasladıklarında güçsüz olduklarını hissedenlere has yaygın bir durumdur. Bu durum şahısların toplumdan uzlaşmasına ,çöküntüye girmesine sebep olur. Ebeveyn tavırlarına baktığımızda ise çok eleştirel, çok denetimci ve çok müdafaacı ebeveynlere işaret eder. Çocuk kazanması gereken bağımsızlığı kazanamaz ve yeterlilik hissini tadamaz. Yetişkin olduğunda ise özgüven sorunları ile baş başa kalır. Burada da tekrar ömür durumunu sürdürmek için fazla gözetici, güçlü ya da narsist şahıslar seçer bu ömür konumlarındaki şahıslar. Hayatında bu durumlarda yaşamayı öğrenmiştir zira.

BEN OK DEĞİLİM SEN OK DEĞİLSİN(YAŞAM HİÇ BİR ŞEYE DEĞMEZ)

Yaşama ilgisini yitiren, içe kapanık davranış gösteren ve çok olaylarda cinayete eğilim olan şahıslardır. Yani en tehlikeli ve çocuk için en sıkıntı konumdur. Çocuğun ağır derecede makûs muameleye ve ihmalle istismara maruz kaldığı ömür konumdur. Bu şahıslar ne kendini ehil görür ne de bir oburunu. Bu bireyler için yaşamak da epeyce gereksiz ve anlamsızdır. Bu yüzden hayata dair büyük hedefleri ya da seçimleri olmaz. Hayatlarını yalnız yaşamak isterler. En inançlısı budur onlar için.

Sonuç olarak dünyaya gelen çocuklar dünyayı biz yetişkinlerin gösterdiği gözlüklerle görür. Bu gözlükle kendilerini ve dünyayı nasıl gördükleri konusunda yetişkinler olarak sorumluluk sahibiyiz. Fakat bu sorumluluk her şeyi de sizin öğreteceğiniz manasına gelemez. Ya da kusurlarınızın telore edilemeyeceği manasına…