Epigenetik ‘in’ genetik ‘out’
Bilim dünyasında ve tanınan bilim telaffuzunda “epigenetik” adeta bir moda terimi hâline geldi. Artık yalnızca bilimsel yayınlarda ve konferanslarda değil sıhhat bloglarından haber manşetlerine, ferdî gelişim kitaplarından beslenme ve ömür koçlarının toplumsal medya gönderilerinde kadar çabucak her yerde epigenetikten kelam ediliyor. Bu artan ilginin arkasında, çevresel faktörlerin gen sözü üzerindeki tesirlerinin ortaya konması, bu tesirlerin kimilerinin kalıtımsal olarak sonraki nesillere aktarılabileceğinin anlaşılması ve çok yaygın hale gelen kronik hastalıklara karşı şahsileştirilmiş sıhhat stratejilerine olan yönelim yer alıyor. Lakin bu yükselişin gölgesinde kalan değerli bir gerçek var: Epigenetik, genetiğin yerini alamaz, genetikten bağımsız değildir; sadece onunla birlikte anlaşılabilir.
Epigenetik, genetik dizide rastgele bir değişiklik olmadan genlerin nasıl ve ne vakit söz edildiğini belirleyen süreçleri inceler. DNA metilasyonu, histon modifikasyonları, 2024 yılında Nobel mükafatı verilen mikroRNA’lar üzere moleküler düzenekler sayesinde çevresel faktörler —beslenme, gerilim, toksin maruziyeti gibi— gen aktivitesini etkileyebilir. Bu durum, şahsileştirilmiş sıhhat yaklaşımlarında hayli kıymetli bir kapı ortalar: “Yaşam usulü seçimlerim genetik mukadderatımı değiştirebilir mi?”
Cevap kısmen evet. Lakin?
Popüler anlatımda epigenetik, genetik yazgının karşısına dikilen bir “özgürlük manifestosu” üzere sunuluyor. DNA bahtın değil!!! Lakin bilimsel olarak durum karmaşık. Zira epigenetik düzenlemelerin kendisi de genetik altyapıya bağlıdır. Yani her bireyin çevresel uyaranlara vereceği epigenetik karşılık, sahip olduğu DNA dizisine nazaran değişebilir. Ayrıyeten epigenetik değişikliklerin birçok süreksiz ve hudutlu tesire sahiptir. Her epigenetik işaret jenerasyonlar uzunluğu aktarılmaz; hatta birçok, hücre bölünmeleriyle silinir masraf. Dahası, birçok epigenetik sistem şimdi tam olarak anlaşılmamıştır ve nedensellik alakaları birçok vakit korelasyon seviyesinde kalmaktadır.
Epigenetiğin bu kadar yüceltilmesi, genetik bilginin toplum nezdinde değersizleştirilmesine neden olmaktadır. Bu da bilhassa tek gen hastalıklarında tedavi yaklaşımlarını ve genetik danışmanlığı, yaygın görülen kronik hastalıklarda risk iddiası ve hami yaklaşım üzere alanlarda önemli yanlış anlamalara yol açabilir. Örneğin BRCA1 mutasyonu taşıyan bir birey için risk, sadece ömür şekli değişiklikleriyle ortadan kaldırılamaz. Epigenetik faktörlerin tesiri değerli olabilir, ancak birden fazla vakit genetik riskin büsbütün üstünü örtecek güçte değildir.
Epigenetiğe yönelik artan ilgi, bazen bilimsel gerçekliğin ötesine geçen vaatlerle birlikte sunuluyor. “Genetiğini değiştiremezsin lakin epigenetiğini değiştirebilirsin” tipi sözler, bilimsel olarak kısmen yanlışsız olsa da halk ortasında genetiğin değersizleştiği üzere bir izlenim yaratıyor. Genetik hastalıkların telkinle, olumlamayla, geçmişle yüzleşmeyle tedavi edilebileceği argümanına kadar varan bilim dışı yaklaşımlar toplumsal medyada karşımıza çıkabiliyor. Çocukların yaşadığı her türlü sorunda annenin gebelik ‘travmaları’nı suçlamanın, tek gen hastalıklarını dahi yüzyıllar öncesinde yaşamış ‘atalar’ın ruhsal ve sosyolojik ‘travmalarına’ bağlamanın epigenetik ile bir ilgisi olduğunu sanmak, cehaletten değilse şarlatanlıktan kaynaklanıyor olmalıdır.
Epigenetiğin sunduğu bilgiler kuşkusuz heyecan verici ve umut vericidir. Lakin bu bilgiler, genetik biliminin temelleri üzerine inşa edilmektedir. Epigenetik kavramını bilimsel temellerinden kopartan anlayış, bilimsel bütünlüğü zedeleyen, popülerleştirilmiş ama indirgemeci bir bakış açısıdır. Asıl gereksinim duyulan, genetik ve epigenetiği birlikte pahalandıran entegre yaklaşımlardır. Bilimsel ilerleme fakat bu cins bütüncül perspektiflerle sağlanabilir. Epigenetik, genetik biliminin yerini alan değil, onu tamamlayan bir alandır. Genetik diziyi bir müzik notası olarak düşünürsek, epigenetik o müziğin nasıl çalınacağını belirleyen bir orkestra şefidir. Nota olmadan müzik olmaz, şef olmadan da yorum eksik kalır.
