Bağımlılığın psikolojisi : ‘’istersem bırakırım’’

Bağımlılık, ziyanlı fizikî ve ruhsal tesirlerine karşın yaygın olarak kullanılan bir rahatsızlıktır. Unsura karşı tolerans ve mahrumluk gelişimi, duygusal bozukluklara yol açarak bireyin hayatını olumsuz tesirler. Bağımlılık, genetik, nörogelişimsel ve sosyokültürel faktörlerin etkileşimiyle şekillenen kronik bir hastalık olarak tanımlanabilir. Birey, bağımlı olduğu nesneye yahut davranışa karşı konulamaz bir istek duyarken, bu süreç ruhsal ve biyolojik seviyede karmaşık etkileşimlere sahiptir (Özdengül vd., 2021).

Bağımlılığın psikolojisi, büyük ölçüde ödül ve ceza süreçleriyle temaslıdır. Beyindeki dopamin üzere nörotransmitterlerin salgılanması, bireye haz ve tatmin duygusu verir, bu da kişinin bu hazzı tekrar deneyimleme isteği uyandırır. (Kaya vd., 2019). Dopaminin tesiriyle birleşen ruhsal faktörler, bağımlılığın gelişiminde belirleyici bir rol oynar. Genetik yatkınlık, çevresel etmenler, gerilim, travma ve düşük benlik hürmeti üzere ögeler, bağımlılığa yol açabilecek ruhsal faktörler ortasında yer alır. Bu etmenler, kişinin ömründe duygusal zorlukları artırır, toplumsal ve iş hayatında önemli meselelere yol açabilir; iş performansını düşürebilir ve bağlarda tansiyonlar oluşturabilir. Bağımlı bireyler, ekseriyetle sağlıklı düşünme süreçlerinden sapar ve ödül arayışı doğrultusunda kararlar alırlar. Depresyon, anksiyete ve huzursuzluk üzere duygusal sorunlar, bağımlılığı daha da artırabilir. Bu duygusal zorluklar, bağımlı şahısları, boşluklarını doldurmak için hususa ya da bağımlılığa yol açan davranışlara yönlendirebilir. Fakat, bu bireylerin bir kısmı, bağımlılıklarından kurtulabileceklerine dair yanlış bir inanç geliştirerek, “İstersem bırakırım” biçiminde bir niyete sahip olabilirler. Bu fikir, ekseriyetle bağımlılığın ruhsal ve biyolojik tesirlerini göz arkası eden aldatıcı bir savunma sistemidir.

Bağımlılık tipleri, her biri farklı ruhsal tesirlerle bağlantılıdır. Unsur bağımlılığı, alkol, uyuşturucu yahut tütün üzere unsurlara olan bağımlılığı söz ederken, ruhsal bağımlılık ise davranışsal bağımlılıklar (örneğin, alışveriş, internet, kumar, kişiler) üzere durumları kapsar. (Bektaş, 2018) Her iki çeşit de beyindeki ödül ve zevk merkezlerini etkileyerek kişiyi, bu davranışları tekrar etmeye zorlar. Ruhsal bağımlılıklar ekseriyetle gerilim, duygusal boşluk yahut şahsî tatminsizlik üzere içsel çatışmalarla alakalıdır. Bu durumda, kişi bu boşluğu dışsal bir uyaranla doldurmaya çalışır. Bununla birlikte, bağımlılıkla başa çıkmaya çalışan bireyler sıklıkla “İstersem bırakırım” üzere bir fikirle karşılaşırlar. Bu yaklaşım, bağımlılığı yalnızca irade sorunu olarak görmekle sonludur ve birden fazla vakit kişinin bu sorunun derinliğini anlamasına pürüz olur. Meğer bağımlılık, karmaşık ve derin bir rahatsızlık olup, sırf irade gücüyle ya da kolay bir karar vererek çözülemeyecek kadar güçlüdür. Beyindeki ödül sistemleri, kimyasal bağımlılıklar ve ruhsal faktörler, bu süreci daha da karmaşık hale getirir.

Bağımlılık tedavisi, çoklukla uzun ve şiddetli bir süreçtir. Birçok kişi, bağımlılığını aşabileceğini düşünse de “İstediğim vakit bırakırım” üzere bir kanıya sahip olabilir. Bu niyet, çoklukla bağımlılığın ciddiyetini ve tedavi gerekliliğini reddeden bir zihinsel savunma sistemidir. Bağımlılığın ruhsal ve fizyolojik tesirleri, kişinin bağımlı olduğu maddeyi bırakma konusunda ne kadar zorlanacağına dair güçlü bir gösterge olabilir. “İstediğim vakit bırakırım” yaklaşımı, kişiyi tedaviye başlama konusunda tereddüde düşürür ve düzgünleşme sürecinin başlatılmasını engelleyebilir. Meğer bağımlılık, kişinin denetimini kaybettiği, biyolojik, ruhsal ve toplumsal faktörlerin etkileşimiyle gelişen bir hastalıktır. Tedavi süreci, profesyonel takviye, terapi ve gerektiğinde ilaç tedavisi ile yönetilir. Başarılı bir tedavi için, bireyin bağımlılığını kabul etmesi ve bu sürece büsbütün katılması gerekmektedir. Bağımlılıkla gayrette bilişsel davranışçı terapi (BDT), motivasyonel görüşme ve küme terapisi üzere metotlar, bireylerin bu sürece daha tesirli bir formda katılmasına yardımcı olabilir (Başabak, 2022). Ayrıyeten, ilaç tedavisi, kimi durumlarda bağımlılık tedavisini destekleyerek düzgünleşme sürecini hızlandırabilir.

Bağımlılık, yalnızca bir husus ya da davranışa duyulan istekten ibaret değildir. “İstersem bırakırım” üzere kanılar, bu derinliği görmezden gelerek bağımlılığın yalnızca irade sıkıntısı olduğunu savunur; meğer ki, bağımlılık yalnızca güçlü bir irade ile çözülemeyecek kadar güçlüdür. Aslında, bağımlılık, genetik miras ve çevresel rüzgarların şekillendirdiği, içsel güvensizlikle pekişen bir savaştır. Beyindeki ödül sistemi, kimyasal bağımlılıklar ve duygusal boşluklar, bu süreci karmaşık hale getirir. Bağımlılıkla çaba, sırf irade gücüyle değil, yanlışsız tedavi, destekleyici bir etraf ve şahsî farkındalıkla mümkündür. Kişi, duygusal boşlukları anlamalı, sağlıklı baş etme stratejileri geliştirmelidir. Bağımlılık, bir irade sorunu olmanın çok ötesindedir ve yanlışsız adımlarla, profesyonel yardım ve içsel güçle üstesinden gelinebilir.

Öğrenci Psk. Yağmur Artar Uzm. Klinik Psk. Damla Kankaya Sünteroğlu

REFERANSLAR:

• Karakuş, B. N., Özdengül, F., SOLAK GÖRMÜŞ, Z. I., & ŞEN, A. (n.d.). Bağımlılık Fizyopatolojisine Genel Bakış overview of … https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1864159
• Kaya, E., Akpınar, D., & Akpınar, H. (2019). Bağımlılığın patofizyolojisi. Muğla Sıtkı Kocaman Üniversitesi Tıp Dergisi, 6(3), 166-170.

• BAŞABAK BHAIS, A. Z. (n.d.). Bağimlilikta Psikoterapinin kullanimi. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/3571829
• Bektaş, M. (n.d.). (PDF) Davranışsal Bağımlılık: Tarifi, Tipleri Ve Sınıflandırılması. https://www.researchgate.net/publication/330162054_Davranissal_Bagimlilik_Tanimi_Turleri_ve_Siniflandirilmasi