Şema terapisi: kök inançlarımızın derinliklerine yolculuk
Şema Terapisi Nedir?
Şema terapisi, 1990’lı yıllarda Jeffrey Young tarafından geliştirilmiş, bilişsel-davranışçı terapi temelli fakat birebir vakitte psikanalitik, bağlanma kuramı, gestalt ve deneyimsel terapi ögelerini da içeren bütüncül bir terapi modelidir.
Bu yaklaşımın temel varsayımı şudur:
Erken periyotta yaşanan duygusal gereksinim eksiklikleri, bireyde “uyumsuz şemalar” ismi verilen derin inanç sistemlerini oluşturur. Bu şemalar, hayat boyunca misal tecrübelerle pekişerek bireyin hayatında tekrar eden sıkıntılara yol açar.
Şema Nedir?
Kendi mesleksel tanımımla tabir etmek gerekirse; şema, bireyin kendisi, öbürleri ve dünya hakkında geliştirdiği, çoklukla şuur dışı işleyen, esaslı inanç ve duygusal yapılardır. Bir şema, çarpık ancak birey için tanıdık bir iç gerçekliktir.
Örneğin, çocukluk periyodunda daima eleştirilen bir birey “yetersizlik” şeması geliştirebilir. Yetişkinlikte ne kadar başarılı olursa olsun, içten içe “Ben aslında kâfi değilim” fikriyle yaşar ve bu his birçok vakit kararlarını, alakalarını ve benlik algısını yönlendirir.
Temel Şema Alanları ve Örnekleri
Şema terapisinde tanımlanmış 18 temel uyumsuz şema vardır. Bunlar beş ana başlık altında toplanır:
Bağlanma ve İtimat Gereksinimi Bozuklukları
Terk edilme: “Sevdiklerim beni bir gün terk edecek.”
Kusurluluk: “İçten içe eksik ve kusurluyum.”
Güvensizlik: “İnsanlar bana ziyan verir.”
Özerklik ve Muvaffakiyet Muhtaçlığı Bozuklukları
Bağımlılık: “Kendi başıma yapamam.”
Yetersizlik: “Ben başarısız biriyim.”
Karışıklık (Kimlik sorunu): “Kim olduğumu bilmiyorum.”
Sınırlar ve Özdenetim Bozuklukları
Haklılık: “Ben özelim, kurallar bana işlemez.”
Yetersiz özdenetim: “İsteklerimi erteleyemem.”
Diğerlerine Odaklılık
Boyun eğicilik: “Başkalarını üzmemeliyim.”
Onay arayıcılık: “İnsanlar beni beğenmezse kıymetim kalmaz.”
Mutluluk Engelleme ve Katılık
Karamsarlık: “İyi şeyler başıma gelmez.”
Kendini feda: “Benim gereksinimlerim değerli değil.”
Duygusal inhibisyon: “Duygularımı muhakkak edersem zayıf görünürüm.”
Şema Modları: Duygusal Hallere Yakından Bakmak
Danışanlarımla çalışırken yalnızca şemaları değil, bu şemaların “anlık etkin halleri” olan modları da değerlendiririm. Şema modları, bir kişinin o anda içinde bulunduğu ruhsal durumu, yani etkin hale gelen şema ve başa çıkma biçimlerini tabir eder.
Örnek modlar:
İncinen çocuk modu: Yoğun terk edilme, sevilmeme, yetersizlik hisleriyle dolu kırılgan benlik.
Eleştirel ebeveyn modu: İçselleştirilmiş, cezalandırıcı, suçlayıcı iç ses.
Sağlıklı yetişkin modu: İçsel şefkati geliştiren, his düzenlemeyi başaran güçlü benlik kısmı.
Terapide gayemiz, sağlıklı yetişkin modunu güçlendirerek başka olumsuz modların tesirini azaltmaktır.
Terapi Sürecinde Hangi Teknikler Kullanılır?
Şema terapisinde klasik bilişsel yine yapılandırma tekniklerinin yanı sıra, hayli derinlikli ve hislere temas eden yollar kullanırım:
Yaşantısal teknikler (imgeleme, boş sandalye çalışmaları): Geçmişte yaşanan duygusal yaraları tekrar yapılandırmak için çok tesirlidir.
Rol canlandırmaları: İçimizdeki eleştirel sesle yüzleşmek ve ona karşı sağlıklı hudutlar koymak için kullanılır.
Günlük ömür örnekleri üzerinden şema tetikleyicilerinin belirlenmesi: “Şu an seni bu kadar öfkelendiren şey aslında geçmişteki hangi yarana dokundu?” sorusuyla farkındalık sağlamak.
İlişki örüntülerinin tahlil edilmesi: Özellikle tekrar eden ilgi döngülerinin altında yatan şemaların keşfi ve değiştirilmesi.
Danışanlarla Şema Terapisi Tecrübemden Kesitler
Şema terapisini uyguladığım danışanlarımda en sık rastladığım örüntü, çocuklukta oluşmuş terk edilme, değersizlik yahut yetersizlik inançlarının, yetişkinlikte daima tekrarlayan ilişkisel meselelere yol açmasıdır. Bir danışanım daima olarak kendisini bedelsiz hissettiği alakaları tercih ediyor, sonra da bu bağlantılarda hayal kırıklığı yaşıyordu. Terapide birlikte “kusurluluk” ve “onay arayıcılık” şemaları üzerinde çalıştık. Vakitle hem kendine olan bakışı hem bağlantı tercihleri değişmeye başladı. Şema terapisi, sırf bir farkındalık süreci değil, birebir vakitte kalıcı bir dönüşüm sürecidir.
Şema Terapisinin Kimler İçin Uygun Olduğu
Şema terapisi bilhassa şu durumlarda epeyce tesirlidir:
Kronik depresyon ve anksiyete sorunları
Kişilik bozuklukları (özellikle borderline, narsistik)
İlişki sorunları ve bağlanma travmaları
Özgüven eksikliği ve benlik bedeli sorunları
Travma sonrası oluşmuş derin inanç sistemleri
Bu yaklaşım, problemlerin yalnızca semptomlarına değil, kökenine inmeyi ve bireyin tüm hayat desenini tekrar şekillendirmeyi maksatlar. Bu da onu kısa vadeli tahlil arayan değil, derinlemesine değişim isteyen danışanlar için ideal kılar.
Sonuç: Kendimizle Kurduğumuz Bağ Derinleştikçe Hayat Değişir
Şema terapisi, yalnızca “düşünce düzeyinde” bir müdahale değil; kişinin duygusal geçmişiyle yüzleşmesi, kendilik algısını dönüştürmesi ve içsel kaynaklarını tekrar inşa etmesi için güçlü bir araçtır. Klinik psikolog olarak bu süreci bir nevi içsel bir seyahat olarak görürüm. Danışanım çocukluktan taşıdığı yükleri tanıdıkça, onları dönüştürdükçe, kendine daha şefkatli ve sağlıklı bir yerden bakmayı öğrenir.
Kendini keşfetmek bazen acı verici lakin her vakit dönüştürücüdür.
Uzm. Kl. Psk. Esra SAYIN
Klinik Psikoloji
